سوگواری در کودکان
واکنش کودک به مرگ بسته به سن و تجربیات قبلی زندگی متفاوت است. شما می توانید از نمونه نکات زیر به تناسب سن و توانایی فکری و شناختی فرزند خود استفاده کنید:
خردسالان (زیر 6 سال)
- اغلب نمی‌دانند که مرگ دائمی است و ممکن است بپرسند که آیا فرد فوت شده برمی‌گردد یا خیر.
- آنها ممکن است برای رفع استرس، به مراقب خود بچسبند یا به بعضی رفتارهای نوزادی خود، مثل خیس کردن تخت یا مکیدن شست برگردند. این رفتارها بسیار رایج هستند و معمولاً پس از گذشت مدت زمان مشخصی کمتر و در نهایت متوقف می شوند.
کودکان بزرگتر (6 تا 11 سال)
- می توانند همیشگی بودن مرگ را درک کنند. (هر چند برخی از کودکان 6 ساله هنوز با این مفهوم دست و پنجه نرم می کنند).
- ممکن است غم و اندوه خود را از طریق خشم یا درد فیزیکی و جسمی و یا احساسات گوارشی نشان دهند.
- ممکن است نگران باشند که سایر اعضای خانواده و دوستان هم بمیرند؛ برای همین شروع به پرسیدن سوالات زیادی می کنند تا بفهمند چه اتفاقی افتاده است؛ پس خود را برای بمباران شدن با سوالات آماده کنید.
نوجوانان (12-18 سال)
- می دانند که مرگ غیرقابل برگشت است و برای همه از جمله خودشان اتفاق می افتد.
- واکنش های آنها از بی تفاوتی، عصبانیت، غم و اندوه شدید و تمرکز ضعیف می تواند متفاوت باشد.
- این گروه ممکن است از بیرون شبه بزرگسالان بنظر آیند اما بلوغ، آنها را از برخی جهات شکننده می کند. آنها کمتر سؤالات می پرسند و بیشتر احتمال دارد که نگرانی های خود را درونی کنند.
- اگر فرزندتان کناره‌گیری کرد یا نمی‌خواست در مورد از دست دادن شما صحبت کند به تصمیم اش احترام بگذارید اما لازم است حمایت خود را نیز با پرسیدن این سوال با لحنی مهربان به او نشان دهید:"اگر در این مورد با من صحبت نمی‌کنی، فرد دیگری را داری که با او صحبت کنی؟" دوستان، معلمان و مشاوران مدرسه همگی می توانند بخشی از تیم حمایت کننده از فرزند شما باشند.
چطور به کودکم درباره ی فوت فردی عزیز بگویم؟
مهمترین چیز این است که حقیقت را پنهان نکنید و آنرا به تاخیر نیندازید. طبیعی است که بخواهید از فرزندتان محافظت کنید، اما صادق بودن بهتر است چرا که کودکان به هر حال این را حس می کنند که اتفاقی افتاده است و اگر بزرگسالی به آنها پاسخ ندهد خودشان با قوه تخیل قوی شان به سوالات پاسخ خواهند داد که جواب های بسیار دردناک تری خواهد بود.
- مکانی امن و آرام برای صحبت با فرزندان خود پیدا کنید
- به آنچه که قرار است بگویید از قبل فکر کنید
- از کودک بخواهید کنار شما بنشیند
- آهسته صحبت کنید و بین حرف ها مکث کنید؛ این کار به کودک کمک می کند تا فرصت هضم مطلب را داشته باشد و به خودتان هم کمک می کند تا احساساتتان را مدیریت کنید.
- با خردسالان لازم است شفاف باشیم چرا که اصطلاحات مبهمی مثل «فوت»، «به خواب رفتن» آنها را بیشتر گیج می کند. می توانیم بپرسم تو چه فکری می کنی؟ و از جملات او کمک بگیریم و به کمک جملات خبری شفاف مثل: «فلانی دیگر نمی تواند پیش ما بیاید» گفت و گو را به پایان برسانیم.
- در برابر سوالات خردسالان بجای پاسخ مستقیم از خودش نظر بپرسید: «بنظرت چی شده که فلانی دیگر نمی تواند ما را ببیند.» سپس فکر خودش را پرورش دهید.
- برای کودکان بزرگتر بهتر است به گرمی بگویند: «خبر بسیار ناراحت کننده ای دارم. فلانی فوت کرده است. این یعنی بدن او از کار افتاده و دیگر نمی‌توانیم او را ببینیم.» استفاده از چنین زبان مستقیمی برای والدین ممکن است سخت باشد، اما مهم است که صادق و شفاف باشید.
- به کودک زمان دهید تا این اطلاعات را جذب کند. خردسال ممکن است طوری واکنش نشان دهد که انگار گوش نمی کند. صبور باشید و منتظر شوید توجه اش برگردد. همچنین آمادگی داشته باشید که خردسال سؤالات یکسانی را بارها و بارها طی همون لحظه و روزها و هفته های آینده بپرسد.
- برخی از کودکان ممکن است نگران باشند که چیزی که گفته یا انجام داده اند باعث مرگ شده است. کودکان در هر سنی ممکن است احساس گناه کنند، این احساس را در آنها بررسی کنید: " نگرانی که فلانی به خاطر کاری که کردی مرده باشه؟" سپس آنچه اتفاق افتاده را به زبان ساده توضیح دهید و به آنها اطمینان دهید که مقصر نیستند. مثلا: «تو هیچ اشتباهی نکردی. این یک میکروب بود که فلانی را بیمار کرد و هیچ کس مقصر نبود.»
آیا گریه کردن جلوی کودکم کار درستی است؟
خیلی از والدین نگرانند که جلوی کودک خود از هم بپاشند و از این طریق به او آسیب برسانند. این ترس تا حد زیادی بی اساس است. اگر ما میخواهیم به کودکانمان یاد بدهیم که نشان دادن احساسات چیز بدی نیست، خودمان باید الگوی خوبی برای اینکار باشیم. اما مهم است که به او از قبل آمادگی بدهید
- توضیح دهید که چرا این رفتار را دارید:«آدم ها وقتی خیلی غمگین می شوند ممکن است گریه کنند»
- بگویید چه احساسی دارید و به آنها اطمینان دهید که نشان دادن احساسات خود به افراد مورد اعتماد اشکالی ندارد.
- به کودک کمک کنید تا در این شرایط از شما حمایت کند مثلا شما را به آغوش بکشد یا برایتان آب بیاود. این فرصت بسیار خوبی برای آموزش آداب اجتماعی و تقویت ارتباط بین شماست
چطور به پروسه سوگواری کودکم کمک کنم؟
سوگواری روش مفیدی برای کنار آمدن افراد با شوک از دست دادن عزیزان است. سوگواری کمک می کند تا مرگ عزیز را بپذیریم و پس از خداحافظی به روال زندگی برگردیم. بنابراین برای کودکان هم مهم و لازم است که به شیوه ای مناسب در آن درگیر شوند.
- مراسم بزرگداشتی را برگذار کنید که در آن بتوانید اهمیت فرد از دست داده را با دیگران به اشتراک بگذارید.
- راه هایی را بیابید که فرزندتان بتواند با متوفی ارتباط برقرار کند و عشق، غم و حتی خشم خود را به او نشان دهد: این راه ها می تواند بسته به علاقه ی کودک، نقاشی، بازی، شعر، نامه یا موسیقی و... باشد.
- پس از اینکه کودک را از مرگ یکی از عزیزان مطلع کردید، لازم است احساس امنیت او را تقویت کنید این بدان معنی است که اگر چه ممکن است احساس وحشتناکی داشته باشند و این چیز بدی نیست که غمگین باشند؛ اوضاع بهتر خواهد شد. با وجود مصیبت، هنوز چیزهای خوشحال کننده ای وجود خواهد داشت که باید منتظر آنها بود.
- نوزادان و خردسالان از طریق تماس فیزیکی محبت آمیز، آواز و لالایی، در آغوش گرفته شدن و تاب داده شدن احساس امنیت و عشق را دریافت می کنند.
- برای نوجوانان، ارتباط با دیگرانی که عزیزانشان را از دست داده‌اند، می‌تواند باعث شود که آنها کمتر در غم و اندوه خود احساس تنهایی کنند.
- به یاد داشته باشید که هیچ راه درستی برای سوگواری وجود ندارد؛ و واکنش‌های کودکان بسته به سن، توانایی فکری، رابطه با فرد فوت‌شده، نحوه واکنش سایر اعضای خانواده و فرهنگ و جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنند بسیار متفاوت خواهد بود.
طی دوره ی سوگواری چطور با کودکم رفتار کنم؟
- اگر کودکان رفتارهای چالش برانگیز و لجبازی از خود نشان می دهند، سعی کنید به خود یادآوری کنید که این رفتارها، روش کودکان برای نشان دادن چیزی است که نمی توانند کلامی آنرا بیان کنند، پس آنها را تنبیه نکنید.
- کودکان اغلب در طول حوادث مربوط به مرگ احساس غفلت می کنند. بنابراین پس از مراجعات فراوان به بیمارستان، آمدن و رفتن غریبه ها، مراسم خاکسپاری و... دیوانه وار آرزوی ثبات و توجه دارند. اینجا زمان خوبی است تا به کودک خود اطمینان دهید که او را دوست دارید و از او مراقبت می کنید، حتی اگر اخیراً زیاد گریه می کنید یا به نظر بی توجه می رسید.
- سعی کنید ساختار عادی زندگی را تا حد امکان حفظ کنید. فرزندان به الگوی نسبتا منظمی در روز برای پرداختن به فعالیت های: تغذیه، نظافت، تکالیف مدرسه، ورزش و بازی نیاز دارند. اگر تهیه ی این الگوی منظم در دوره ی سوگواری برای شما دشوار است ابتدا باید بدانید که این موضوع طبیعی است و خود را از این بابت سرزنش نکنید. می توانید در این موارد از دوستان کمک بگیرید.
- مراقب سلامت جسمی و روحی خود نیز باشید. وقتی خودتان آسیب دیده و سوگوار هستید طبیعی است که حمایت از فرزندان برایتان دشوار شود. به همین دلیل بسیار مهم است که در طول روز زمانی را برای مراقبت از خود کنار بگذارید. سعی کنید به قدر کافی بخوابید، درست غذا بخورید، فعالیت بدنی داشته باشید و زمانی را برای استراحت ذهنی و سرگرمی اختصاص دهید. همچنین کسی را داشته باشید که بتوانید برای حمایت عاطفی به او مراجعه کنید. سعی کنید از رفتارهای خودتخریبی مثل پرخوری، مصرف بیش از حد الکل و سیگار و... خودداری کنید.
- می توانید زمانی که سر خاک می روید را با او برنامه ریزی کنید تا کودک هم به نحوه ی خودش در آن شریک باشد مثلا گلی که میخواهد برای متوفی بگذارد یا نقاشی که کشیده را برایش بیاورد.
باید بچه ها را به مراسم خاکسپاری بیاوریم یا نه؟
اکثر کارشناسان در این زمینه موافقند که رفتن سر خاک می‌تواند آرامش بزرگی برای بچه‌ها و زمان خوبی برای والدین برای پاسخگویی به سؤالات بی‌پاسخ باشد. در این مورد محدودیت سنی وجود ندارد. اگر کودکتان مایل به رفتن باشد و مضطرب به نظر نمی رسد می توانید او را همراه کنید.
اما لازم است از قبل به کودک اطلاعاتی راجب محیط مراسم عزاداری بدهید:
- خاکسپاری جایی است که برای احترام و یادآوری فردی که دوستش داریم و دیگر پیش ما نیست دور هم جمع می شویم و غم نبودش را ابراز می کنیم.
- سر خاک بعضی ها گریه می کنند یا داد می زنند ولی جای نگرانی نیست و اگر مضطرب شدی می توانی به من بگویی. اگر دیدی من هم گریه کردم طبیعی است
- تو هم می توانی آنجا با فلانی دردو دل کنی و از دلتنگی هایت برایش بگویی
می توانید برای دلگرمی دادن به کودکان بزرگتر بگویید: در حالی که دوست یا عزیز دیگر در زندگی ما حضور ندارد، ولی هنوز در خاطرات، افکار و قلب های ما زنده است.
چطور از سلامت روان کودکم در برابر اتفاقی مثل فوت عزیز محافظت کنم؟
در مورد مفهوم مرگ از قبل صحبت کنید
کوچولوها می توانند مرگ را از طریق طبیعت و فیلم ها بیاموزند. گیاهان مرده، حشرات مرده، حوادث جاده‌ای و بسیاری از فیلم ها و کارتون ها می‌توانند فرصت‌های نسبتاً خوبی برای آموزش درباره ی مفهوم مرگ باشند.
مرگ یک گفتگوی مداوم است
گفتگو و آموزش راجب مرگ اغلب فقط یک مکالمه نیست، بلکه مجموعه‌ای از مکالمات کوچک در سنین مختلف است که فرزند شما به مرور یاد می گیرد. بهتر است بجای یکبار گفتگوی مفصل، که برای کودکان گیج کننده است، در هر فرصت مناسبی که پیدا کردید متناسب با سطح سوالی که کودک از شما می پرسد به آنها آگاهی دهید.